Rozmowa z profesorem Bartoszem Brożkiem, członkiem rady programowej Copernicus Festival.

ANNA MAZUR: Tematem tegorocznej edycji Copernicus Festival jest wyobraźnia. Do czego potrzebują jej naukowcy?
BARTOSZ BROŻEK: Wyobraźni – tak jak ją rozumiem – potrzebujemy wszyscy i wszyscy się nią na co dzień posługujemy. Jest to umiejętność przedstawienia sobie w umyśle jakiejś nieistniejącej sytuacji lub przedmiotu. Kognitywiści badający tę zdolność określają ją mianem symulacji mentalnej i przekonują, że wykorzystywana jest ona ciągle, także w sposób nieuświadomiony. Służy na przykład do rozumienia języka: gdy czytam lub słyszę jakieś zdanie, rozumiem je, bo nieświadomie symuluję – czyli wyobrażam sobie – jego treść.
Czy naukowcy korzystają z wyobraźni w jakiś szczególny sposób? Myślę, że nie – po prostu wyobrażają sobie coś innego niż przeciętny Kowalski. Zmagając się z problemem naukowym, nie symulują mentalnie spotkania rodzinnego, ale próbują wyobrazić sobie przebieg procesów fizycznych albo strukturę DNA.
Podkreśliłbym natomiast coś innego: wydaje mi się, że nie doceniamy roli wyobraźni w naszym życiu, także w nauce. A odpowiedni jej trening, zrozumienie sposobu jej działania mogłyby bardzo pomóc w zmaganiach z problemami – i tymi codziennymi, i tymi naukowymi.

Radzieccy kosmonauci twierdzili, że lektura książek Stanisława Lema pomagała im wyobrazić sobie przebywanie na stacji kosmicznej. Czy pomysły pisarzy – szczególnie tych science fiction – mogą inspirować naukowców?
Źródłem inspiracji naukowej może być cokolwiek, a zatem także pomysły literackie. Myślę, że literatura science fiction nie jest w tym kontekście wyjątkowa. Historia nauki nie zanotowała żadnych przełomowych odkryć bezpośrednio nią inspirowanych. Natomiast pisarze pracujący w tym nurcie oddają nauce niezwykłą przysługę w inny sposób. Tworząc z nauki głównego bohatera swoich książek, rozbudzają w czytelnikach specyficzną ciekawość. Dzięki temu impulsowi możemy zachwycić się nauką, zastanowić się, jakie są jej granice. Niektórych z nas prowadzi to do wyboru kariery naukowca.

Jak nauki empiryczne i humanistyczne pomagają nam zrozumieć otaczającą nas rzeczywistość w czasie pandemii?
Myślę, że warto zadać ogólniejsze pytanie: jak nauka (niedzielona na dziedziny) wpływa na nasze rozumienie świata (nawet poza kontekstem pandemii)? Można chyba powiedzieć, że nauka znajduje się w centrum kultury. W ciągu ostatnich 300 lat osiągnięcia naukowe zmieniły diametralnie nasz sposób postrzegania świata. Na czoło wysuwają się tu oczywiście nauki przyrodnicze. Widać to wyraźnie w dobie pandemii: błyskawicznie opisana została struktura genetyczna wirusa wywołującego COVID-19, a wszyscy kibicowaliśmy firmom farmaceutycznym, które w równie niezwykłym tempie wyprodukowały odpowiednie szczepionki. Kilkaset, a nawet kilkadziesiąt lat temu byłoby to nie do pomyślenia. Nie tylko byliśmy wtedy bezsilni wobec tej czy innej zarazy, ale nie rozumieliśmy, co jest jej przyczyną. Wydaje mi się natomiast, że – niestety – dużo mniej doceniamy rolę, jaką w obecnej sytuacji pełnić mogą nauki humanistyczne i społeczne. Tymczasem to one dysponują narzędziami, które pozwalają nam zrozumieć, co pandemia zmienia w naszych umysłach i jak wpływa na dobrostan społeczny. Powinniśmy bardziej wsłuchiwać się w to, co mają do powiedzenia psychologowie, socjologowie i filozofowie, bo koszty pandemii to nie tylko przeciążona służba zdrowia i kłopoty gospodarcze, ale także inne koszty – psychiczne i społeczne.

Co w tym roku przyniesie Copernicus Festival?
Będziemy zastanawiać się, czym jest i jaką rolę pełni wyobraźnia. Zrobimy to – jak zawsze – słuchając przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych i przekonując, że nauka jest integralną częścią kultury, powiązaną z literaturą, sztuką czy kulturą masową. Podobnie jak w zeszłym roku festiwal odbędzie się online, ale mamy nadzieję, że nawet w wirtualnym świecie uda nam się zachęcić naszych widzów do wspólnego namysłu nad wielkimi pytaniami.

Tekst został opublikowany w kwartalniku „Kraków Culture” 1/2021.